زهرا سادات حسینی

چکیده

انسان موجودی اجتماعی و نیازمند ارضای نیاز پیوندجویی خویش است. رشد ابعاد وجودی انسان به زندگی اجتماعی سالم وی بستگی دارد. «همدلی» و «مثبت اندیشی» افراد نسبت به یکدیگر، ایشان را در ساختن جامعه سالم یاری می رساند.هدف از این پژوهش تبیین مفهوم «همدلی» و «مثبت اندیشی» از نگاه روانشناسی و ارتباط این دو مقوله از نگاه روانشناسان و آموزه های دین می باشد.از دیدگاه سلیگمن پدر روانشناسی مثبت، مثبت نگری دارای مولفه های هیجان و توانمندی های مثبت است که در جوامع اصلی زندگی(خانواده و اجتماع) به منصه ظهور درمی آید. در این پژوهش به هیجانات و توانمندی های مثبتی همچون قدرشناسی، بخشش، مهربانی، دوست داشتن، تواضع و انصاف که مشتمل بر روابط بین فردی است پرداخته شده است. از دیدگاه روانشناسان همدلی به منزله ی یک روش برای تقویت این هیجانات و توانمندی های مثبت محسوب می شود و آموزه های اسلام نیز از ارتباط دوسویه همدلی با این مولفه ها سخن به میان می آورد.در این پژوهش از شیوه ی توصیفی-تحلیلی، با روش کتابخانه ای استفاده شده است و به مقالات، کتب روانشناسی و همچنین آیات قرآن و روایات معصومین ع رجوع شده است.

واژگان کلیدی: همدلی، مثبت اندیشی، مواسات، اخوت، رحمت

مقدمه

انسان‎ ها به دلیل نیازهای زیستی و روانی خویش قادر نیستند به تنهایی زندگی کنند. آنان برای برآوردن این خواسته ها نیازمند ایجاد تعاملات انسانی هستند. آنچه که انسان ها را در درک و فهم یکدیگر جهت ایجاد یک رابطه اخلاقی و انسانی یاری می رساند «همدلی» و « مثبت اندیشی» ایشان نسبت به یکدیگر است. «همدلی» و «مثبت اندیشی» افراد نسبت به هم از جمله ویژگی های انسانی است که در بین روانشناسان بسیار مورد توجه بوده است و در آموزه های دین نیز درباره ارزش و اهمیت آن سخن گفته شده است. مقصود از این پژوهش پاسخ دادن به این سوال اصلی است که:

ارتباط «همدلی» و «مثبت اندیشی» از نگاه آموزه های دین چیست؟

و سوالات فرعی دیگری که باید به آنها پاسخ داده شود:

• مفهوم همدلی چیست؟
• ابعاد و جنبه های همدلی کدامند؟
• مفهوم مثبت اندیشی چیست؟
• مولفه های مثبت اندیشی چیست؟
• روانشناسان درباره ارتباط همدلی و مثبت اندیشی افراد نسبت به یکدیگر چه دیدگاهی دارند؟
• آموزه های اسلام درباره ارتباط همدلی و مثبت اندیشی افراد نسبت به یکدیگر چه می‌گویند؟

پیشینه تحقیق

اخیرا بحث همدلی در کتب روانشناسی مرتبط با هوش اخلاقی مانند پرورش هوش اخلاقی نوشته ملیکه بوربا، رشد اخلاقی کتاب راهنمای ملانی کیلن و همدلی از سری آموزش های هوش اخلاقی نوشته فلاح و همکارانش مورد بحث قرار گرفته است. کتاب مستقلی در زمینه مباحث اخلاق همدلی به زبان فارسی در دست نیست و تنها مقالاتی در بخش هایی از مطالب خود به همدلی اشاره کرده اند. بحث های مرتبط با همدلی در اخلاق دینی در ضمن قاعده طلایی و یا ذیل فضائلی نظیر مواسات، مودت، اخوت و نظایر آن در آیات قرآن و روایات معصومین ع بیان شده است.درباره مثبت اندیشی نیز کتاب هایی نظیر از خوش بینی به بدبینی و کودک خوش بین از مارتین سلیگمن، نگرش مثبت الوود.ان چمپن،خوش بینی پایدار پریچت پرایس و نتایج شگفت انگیز تفکر مثبت نورمن وینسنت وجود دارد. اما درباره ارتباط همدلی و مثبت اندیشی به طور مجزا مطلبی یافت نشد.

همدلی

همدلی را در لغت به معناي متفق، متحد، دوست جانی و صمیمی و داراي یک راي و اندیشه دانسته اند.(دهخدا،1379،ج15: 127) برخی نیز «توانِ خود را جاي دیگران گذاشتن» معنی کرده اند.(همان)

همدلی و همزبانی در فرهنگ هاي لغت به معناي «موافقت عملی که بین دو طرف واقع  می شود اطلاق می گردد و با واژگانی همچون سازش، هماهنگی، سازگاري، همراهی و یک دلی معنا شده است.»(فولادی،1389،ص89)

در اصطلاح همدلی را درك همنوع و شرایط آن می دانند و می گویند:همدلی یعنی این که فرد بتواند وضع زندگی دیگری را حتی زمانی که در آن شرایط قرار ندارد، درك کند تا بتواند انسان های دیگر را حتی وقتی با آنها  بسیار متفاوت است، بپذیرد و به ایشان احترام گذارد.(فلاح،1393،ص25) دو مفهومى که رابطه نزدیکى با همدلى دارند عبارتند از همدردى و شفقت که بیانگر جهت گیرى به سمت رنج و اندوه شخص دیگر و احساس غم و نگرانى به جاى آن شخص است.(کیلن،1389،ص77)

در اصطلاح روانشناسی همدلي به معناي ديدن دنيا از زاويه ديد ديگران، توانايي عاطفي براي تجربه هيجان هاي ديگران.(Abramowitz AC,Ginger EJ,Gollan JK,Smith MJ.Empathy.2014:32-325) و توانايي شناختي براي فهم هيجان هاي اشخاص ديگر است Bryant B.1982:413-425) 

همچنین همدلی توانایی پردازش سرنخ های هیجانی) کلامی و غیرکلامی (دیگران، درک چشم انداز هیجانی دیگران و تمایز قائل شدن بین احساسات خود فرد از احساساتی که توسط دیگران تجربه می ‎شود؛ تعریف می شود.

(Hanania RR,Rossnagle NB,Higgins A,D Alessandro,2000:1-13)

با وجود تعاريف متنوع همدلي، اغلب انديشمندان آن را داراي سه عنصر اصلي مي دانند: الف) پاسخي اثر‎گذار بر ديگري كه اغلب، نه هميشه، مستلزم آن است كه فرد در حالت هيجاني فرد ديگر سهيم شود؛ ب) توانايي شناختي ديدن دنيا از ديدگاه ديگري؛ ج) تنظيم هيجاني(Decety J,Jackson PL,2006:54-58)

برخی روانشناسان نیز همدلی را سازه اي چند بعدي می دانند که عبارتند از:

1 -دیدگاه گیري: توانایی براي در نظر گرفتن دیدگاه دیگران؛

2-توجه همدلانه: میزان احساسات همدلانه دیگرمحور و نگرانی براي افراد درمانده؛

3- درماندگی شخصی: احساسات خودمحوري، نگرانی و تنش در شرایط بین فردي.

Davis,M.H,Luce,C&Kraus,J.D,1994;369-391)

علی رغم اينكه محققين در رابطه با تعريف واحدي از همدلي، اتفاق نظر ندارند اما اكثريت آنها معتقدند كه همدلي شامل سه جز شناختي، عاطفی و رفتاري است. Jolliffe, D., & Farrington, D. P.2006., 540-550.

 همدلي شناختي، به معناي حساسيت و آگاهي از عواطف و احساسات ديگران است در صورتي كه منظور از همدلي عاطفي، ادراك درست افكار و احساسات ديگران و نيز دادن واكنش مناسب به آن ها و نوعي پيوند عاطفي با احساسات و تجربيات هيجاني ديگران است همدلي عاطفي خلاف همدلي شناختي، بيشتر نوعي پاسخ همدلانه ي اصيل است. Butter, R. P.(2010).

و همدلي رفتاري عبارت است از ابراز پاسخ همدلانه به صورت عملي به ديگران.^[1]در تعاريفي كه امروزه، در رابطه با همدلي بيان شده است، بخش چهارمي به نام بخش تعاملي به آن افزوده شده است كه به معناي تعديل ادراك و بيان همدلي بين افراد است. Freedberg, S.(2007).251-259

یکى از امتیازات اسلام بر سایر ادیان  این است که به محبت و همبستگى بین انسان ها اهمیت زیادى داده است. اسلام در پی آن است که برادري میان تمامی خلق گسترش یابد و تفاوت در نژاد و طبقات و … آنها را از یکدیگر جدا نسازد. آموزه های دین انسان ها را با عناوین و بیانات مختلف به همدلی دعوت می کند. در لغت عربی و فرهنگ اسلامی واژه هایی نظیر «مواسات»، «رحمت»، «اخوت»، «مودت»، «رأفت»، به معنای «همدلی» نزدیک و مرتبط اند.

مثبت اندیشی

شاخه ای از علم روانشناسی که به بحث مثبت اندیشی می پردازد، «روانشناسی مثبت» است. کنون شلدون و لورا کینگ آن را «مطالعه ی علمی نقاط قوت و فضایل انسان های عادی» تعریف کرده اند و فرد ریکسون، راسوند، چیکزنت می‎های و‎هایت آن را  «مطالعه ی علمی عملکردهای بهینه آدمی با هدف کشف و ارتقای عواملی که به آدمی و اجتماعات محلی و جوامع بزرگ اجازه می دهند به رشد و شکوفایی برسند.» می دانند. گبیل و‎هایت نیز از آن به  «مطالعه ی شرایط و فرآیندهای دخیل در شکوفایی یا عملکرد بهینه ی آدمی» یاد کرده اند.(پسندیده، 1389، 11-13) مارتین سلیگمن پدر علم روانشناسی مثبت باور دارد که روان شناسی در گذشته از مسیر و هدف اصلی خود دور شد و تنها به بررسی آسیب ها پرداخته و از نقاط قوت آدمی فاصله گرفت؛ روان شناسی تنها مطالعه ضعف ها نیست بلکه مطالعه ی قدرت، فضیلت ها و پرورش بهترین ها است.

(william c. Compton,Thomson wadsworth,2005. P 3.2.

محور اصلی در این علم «نکات مثبت انسان و حیات انسانی» است.(پسندیده،1389،ص15) و به انسان کمک می کند تا «به بهترین شکل با زندگی کنار بیاید.» (کویلیام، 1390،ص15)

از دیدگاه سلیگمن، مثبت نگری در سه حوزه به مطالعه می پردازد.1-ابتدا هیجان های مثبت را بیان می کند. 2 سپس به خصوصیات مثبت و تبیین قابلیت ها و توانمندی های انسان می پردازد. 3- نهادهای مثبت همچون دموکراسی و خانواده ی نیرومند و موفق را توصیف می کند.

از دید این مکتب هیجان های مثبت را می توان در سه دسته قرار داد؛ هیجان هایی که در گذشته،حال و آینده بروز می کنند. هیجان های مربوط به گذشته «بخشیدن» و «قدرشناسی» است. هیجان های مربوط به زمان حال را می توان در دو بخش کاملا متفاوت دسته بندی نمود؛ «لذت ها» و «خشنودی ها». «امید» و «خوش بینی» از جمله هیجان هایی هستند که با آینده مرتبط است.

بعد از آنکه هیجان های مثبت و یافتن نقش آن در زندگی روشن شد، قابلیت ها و توانمندی های آدمی همچون «خرد و دانش»، «شجاعت»، «رأفت و عشق»، «عدالت»، «میانه روی» و «تعالی» بیان می شود و راه تقویت آن روشن می گردد. هر یک از این قابلیت ها دارای زیرمجموعه هایی هستند که در زیر بیان می شود:

دانش: کنجکاوی، یادگیری، حلاجی مسائل، هوش اجتماعی، ابتکار، روشن‌بینی.

شجاعت: دلیری، پشتکار.

عشق: مهربانی و دوست داشتن.

معنویت: آینده‌نگری، درک زیبایی، قدردانی، هدفمندی.

میانه‌روی: خودکنترلی، دور اندیشی، تواضع.

عدالت: انصاف، رهبری، شهروندی.(سلیگمن،1389،87-195)

فرمول داشتن زندگی شاد استفاده از این هیجانات و قابلیت های مثبت در حوزه های اصلی زندگی مثل «خانواده» و «اجتماع» است.

در این مجال بر آنیم به آن قسمت از مثبت‌اندیشی بپردازیم که مشتمل بر نگاه خوش بینانه در روابط بین فردی است.در این بحث همدلی به منزله ی یک تکنیک برای مثبت اندیشی نسبت به دیگران محسوب می‌شود. مؤلفه های بین فردی در بخش هیجانات، «قدرشناسی» و «بخشش» می باشد و در قسمت توانمندی ها «مهربانی»، «دوست داشتن»، «انصاف» و «تواضع» است.

الف) هیجان های مثبت

همانطور که اشاره شد بخشی از مثبت اندیشی به هیجان مثبت مربوط به گذشته می پردازد. هیجان های مربوط به گذشته به وسیله تفکر، تعبیر و تفسیر هدایت می شوند. در هیجان های مربوط به گذشته همیشه یک خاطره یا یک تفسیر ایفای نقش کرده و نوع هیجان را مشخص می کند و این امر کلید درک چگونگی احساس است.(سلیگمن، 1389.ص87-91) احساس ها و هیجان ها نشان دهنده ی دید ما نسبت به زندگی است که خود نوع عملکرد ما را در زندگی رقم می زند و مشخص می کند که انسان در موقعیت های مختلف چگونه رفتار کند. بدین ترتیب می توان گفت که مثبت‌نگری یا منفی‌نگری انسان ترکیبی از احساسات، افکار و باور اوست.(کویلیام 1390. ص18). بنابراین با تغییر افکار می توان هیجان و عواطف را دگرگون ساخت و از این طریق جهتی متفاوت و نو به اعمال و رفتار آدمی بخشید. برای ایجاد و افزایش هیجان های مثبت گذشته دو عامل اساسی (قدرشناسی و بخشیدن) وجود دارد. این دو راه احساسات منفی مربوط به گذشته را به احساسات مثبت تبدیل می کند.

1. بخشیدن

زندگی هر فرد پر از حادثه های تلخی است که نقش دیگران را در آن نمی توان نادیده گرفت. بی وفایی ‎ها، خصومت ها و… نه تنها سبب بروز مشکلاتی در روابط بین فردی می شود بلکه یادآوری چنین خاطرات تلخی،عکس العمل هایی همچون تلافی جویی را سبب می شود که به بحرانی تر شدن واقعه و فشار روانی کمک می کند. بخشیدن و فراموش کردن از جمله راه های تغییر این افکار منفی است.(سلیگمن، 1389.ص105)

از دیدگاه سلیگمن راه بخشش دارای چند مرحله است. اولین گام یادآوری (recall) آسیب به عینی ترین شکل ممکن است؛ به گونه ای که متجاوز را به صورت یک انسان بدذات نبیند و غرق در ترحم  به خود نشود. دومین گام همدردی(empathize) و هم ذات پنداری با مجرم است؛ به گونه ای که روایت و واقعه را از دیدگاه او بررسی کند و به دلایل این اقدام از نگاه مجرم بنگرد (توجیهاتی نظیر: انسان ها زمانی که بقایشان مورد تهدید قرار می گیرد، یا زمانی که در حالت ترس و نگرانی و در معرض آسیب هستند ممکن است به دیگران صدمه زنند و یا افراد در موقع صدمه زدن فکر نمی کنند و فقط حمله می‌کنند.) سومین مرحله دادن هدیه نوع دوستانه ی بخشیدن (altruistic) است با این احساس که گویا خود فرد دچار خطایی شده و حریم دیگران را نقض کرده است و در حالی که احساس گناه می کند مورد بخشش قرار گرفته است و حال سزاور است که دیگران را با این هدیه خشنود سازد. گام بعدی متعهدساختن (commit) خود به ابزارهای علنی بخشش است؛ همچون شعری در مدح بخشیدن یا نامه بخشش و…. و مرحله پایانی نگه داشتن(hold onto) است. فرد نباید فراموش کند که بخشیده است و دیگر انتقام جویانه به خاطرات تلخ گذشته ننگرد.(سلیگمن، 1389.ص108-110)

ارتباط همدلی و بخشش

همدلی نقش بسزایی در بخشش ایفا می کند. افرادي که همدلی قوي تري دارند به مشکلات  دیگران، حساس تر بوده و به صورت عاطفی به آن ها واکنش نشان داده و بهترین کمک را فراهم می آورند.(آذربایجانی و همکاران، 1382، 349-350)

بخشش، یکی از فضایل مبتنی بر صمیمیت است و غالباً در صورتی رخ می دهد که فضایل عشق، همدلی، فروتنی و سپاسگزاری همراه با آن، در فعالیت باشند.(ورثینگون،دابلیو بری.پاورت.1383. 268) محققان به طور تجربی رابطۀ بین همدلی و گذشت را ثابت کرده و نشان داده اند که: 1-همدلی در ایجاد رابطه عذرخواهی گذشت، وساطت می کند. 2-مداخله هاي مربوط به عفو مبتنی بر همدلی، بیشتر از مداخله هاي غیرمبتنی بر همدلی و نیز بیشتر از مواردي که مداخله اي صورت نمی گیرد به عفو و گذشت می انجامند. 3- قطع نظر از نوع مداخله‌اي که صورت می پذیرد، هر قدر همدلی بیشتر باشد عفو و گذشت نیز موفقیت‌آمیزتر خواهد بود.

McCullough, M. E., Worthington, E. L., Jr, & Rachel, K. C,1997:321-326)

  پژوهش بر روی زوجین نیز حاکی از آن است که همدلی، علاوه بر تاثیر مستقیمی که بر رضایت زناشویی دارد می تواند از طریق بخشش نیز منجر به سازگاری زناشویی شود. درک همدلی این امکان را برای زوجین فراهم می آورد تا درباره حالت دفاعی و منابع رنج و درد یکدیگر آگاهی پیدا کنند و رنج و استرس را در رابطه کاهش دهد.همچنین همدلی بین زوجین سبب می شود که اعتراف و معذرت خواهی در روابط صمیمانه به افزایش احتمال بخشش منجر شود.(نادری،مولوی و نوری،1394 69-75)

در آموزه های دین درباره بخشیدن تحت عناوینی همچون «حلم»، «عفو»، «غفر» و «کظم غیظ» بسیار سخن گفته شده است. بخشیدن تاج خصلت های والای انسانی است (کلینی،ج2: 107) که علاوه بر اجر اخروی (شوری:40. نساء:  149.آل عمران:134.حجر:85)، در ایجاد نگرش مثبت افراد نسبت به یکدیگر و همدلی آنان مؤثر است. بخشیدن کسی که ستم کرده است، پیوستن به کسی که قطع ارتباط کرده است و بردباری با کسی که رفتار جاهلانه ای داشته است از خصلت های ارزشمند انسانی است.(الکلینی،1388،ج2: 107) در روایات توصیه شده است از گناه تا زمانی که مستوجب حدّی نباشد درگذرید(ابی فراس،ج2: 120) و از یکدیگر گذشت کنید تا کینه هایتان از بین برود.(الهندی،1389:7004). روایات، بخشش را موجب دستیابی به تکریم و احترام میان مردم می داند.(الهندی،1389:7012) و آن را وسیله ای برای برقراری آشتی میان دل ها معرفی می کند.(نوری،1407،ج9:7)

حضرت علی ع همدلی را روشی برای ایجاد مثبت اندیشی نسبت به دیگران دانسته و می فرمایند: «وقتی افراد نسبت به یکدیگر همدلی(اخوت) حقیقی داشته باشند از لغزش های هم می‌گذرند، نیاز یکدیگر را برطرف می نمایند، عذرخواهی یکدیگر را می پذیرند، عیوب یکدیگر را می‌پوشانند، ترس را از هم دور می‌کنند و یکدیگر را برای رسیدن به اهدافشان یاری می‌رسانند.» (آمدی تمیمی،1360، 3645)

2. قدرشناسی

قدرشناسی زمانی رخ می دهد که فرد در مقام تأیید و مدح یک رفتار نیکو در یک رابطه اجتماعی برمی آید. تقویت قدرشناسی خاطرات مثبت گذشته را تقویت می کند و احساس رضایت از زندگی را افزایش می دهد.

قدرشناسی به سه دلیل یک هیجان اخلاقی است؛ اول اینکه به ما امکان میی دهد که نسبت به دیگری رفتار مثبت اجتماعی داشته باشیم. دوم اینکه ما را به ابراز رفتار مثبت اجتماعی و پرهیز از رفتار ضداجتماعی برمی انگیزد. سوم اینکه رفتار اخلاقی شخصی را که عمل شایسته داشته و مورد قدردانی قرار گرفته است را تقویت می کند.(آلن،1387:468)

ارتباط همدلی و قدرشناسی

در آموزه های دین درباره قدردانی تحت عنوان «شکر» سخن گفته شده است. در قرآن درباره لزوم قدردانی نسبت به کسی که در حقمان نیکی کرده است توصیه شده است.(لقمان:14) زیرا هر احسانی را باید به نیکی پاسخ داد.(نساء:86) و کسی که در قبال خوبی مردم تشکر نکند از خداوند تشکر نکرده است.(صدوق،1378،ج2: 24) کسی که مورد نیکی قرار گرفته وظیفه دارد به نیکی جبران کند. اگر توان جبران نداشت باید به خوبی تشکر کند و اگر زبانش هم قاصر بود وظیفه دارد ارزش آن نیکی را بشناسد و نیکی کننده را دوست داشته باشد.(طوسی،1414:  501) امام علی ع به نقش قدردانی در ایجاد نگرش مثبت و همدلی اشاره فرمودند: «سپاسگزاری تو از کسی که از تو راضی است موجب رضایت و وفاداری بیشتر او می‌شود و سپاسگزاریت از کسی که از تو ناخشنود است سبب رفع ناراحتی و مهربانی او نسبت به تو می شود.» (آمدی تمیمی،1360،5668)

ب)توانمندی های مثبت

بخش دیگر مثبت‌نگری، توانمندی ها(قابلیت ها) و بکارگیری درست آن‎ها است؛ چرا که این پروسه احساسات مثبت را می پروراند.

1. عشق(رأفت)

عشق(رأفت) که گاهی از آن با نام انسانیت یاد می ‎شود (humanity) یکی از توانمندی های فرد مثبت اندیش است. این ویژگی بیشتر در برخورد و تعامل با دیگران نمود می یابد و از دو بخش «مهربانی» و «دوست داشتن» تشکیل شده است. طبقه «مهربانی» شامل راه های مختلف برقراری ارتباط با یک شخص دیگر با ملاحظه ی خواسته های آن شخص است به طوری که ممکن است بر خواسته ها و نیازهای خود فرد ترجیح داده شود. همدلی و همدردی مولفه های مفید این قابلیت هستند. «دوست داشتن» و اجازه دادن به خود برای دوست داشتن دیگران؛ داشتن احساسات دو طرفه ی عمیق و پایدار نشان از این قابلیت دارد.

ارتباط همدلی با «مهربانی» و «دوست داشتن»

همدلی کردن نقش مهمی در ایجاد حس مهربانی و دوست داشتن ایفا می کند. نتایج پژوهش ها نشان داده ‎اند کودکانی که همدلی بیشتری دارند، نسبت به دیگران حساس و نگران آسیب دیدن آنان هستند، با دیگران تعامل بدنی( همکاری، مشارکت وعاطفه( و کلامی) گوش دادن، تحسین و تشویق) مثبت دارند. Borba M. 2001:113

پژوهش ها بر روی زوجین نیز نشان دهنده ی این است که روابط همدلانه با يكديگر كمك می کند تا آنان، يكديگر را مورد حمايت عاطفي قرار دهند.در واقع  همدلي، پيش نياز صميميت و تبادل مثبت در يك ارتباط است.

Dattilio, F. M,2010:541-548

محققان به این نتیجه رسیده اند که کودکانی که همدلی بالایی دارند، پرخاشگری کلامی و بدنی پایینی نشان می دهند. آنها دریافتند که خشم و پرخاشگری با همدلی رابطه ی منفی دارد.

 Strayer, J. & Roberts, W. 2004,1-13.

همچنین پژوهش ها نشان دادند که آموزش همدلی در مدارس، به ویژه در سنین جوانی، با فراهم کردن درک احساس های دیگران می تواند به کاهش رفتارهای پرخاشگرانه منجر شود (وزیری،لطفی عظیمی، 1390-176 167).

پژوهش دیگری نیز که با هدف اثربخشی آموزش همدلی در جلوگیری از زورگویی در مدارس ابتدایی انجام شد، نشان داد که آموزش همدلی باعث کاهش رفتار زورگویانه دانش آموزان می ‎شود. Şahin, M.(2012).1325–1330

همدلي  به عنوان يك پاسخ عاطفي كه از ادراك يا فهم حالت هيجاني يا تعارض ديگران ريشه می ‎‎گيرد، محركي در بر انگيختن افراد براي كمك به ديگران است.  تحقیقات همچنین نشان داده اند كودكاني كه همدلي پاييني دارند، رفتارهاي پرخاشگرانه ي بيشتري نشان مي دهند. Strayer, J. & Roberts, W.(2004).: 1-13.

برخی روانشناسان بر این باورند كه فقط هيجان «همدلی» می تواند موجب تجربه ی جانشيني درد و رنج قرباني و سركوبي رفتار پرخاشگرانه در افراد گردد. Albiero, P., Ingoglia, S. & Lococo, A.(2001). 205-223.

در آموزه های دین تحت عنوان «الرَحم»، «المحبـة»، «المودة»، «الالفة» از دوست داشتن ومهربانی سخن گفته شده است. اسلام دین بخشش و مهرورزي است. خداوند متعال پیامبر اکرم را با این خصلت زیبا ستوده و درشت خوئى را از آن بزرگوار سلب نموده است.(آل عمران:159.انبیا:107) قرآن کریم مسلمانان حقیقى را این گونه معرفی مى کند: «مؤمنین به همدیگر رئوف و مهربان و به یکدیگر دلسوز و غمخوار هستند.» (فتح 29. حدید 27. بلد 17 و 18) در روایات آمده است مهربانی باعث جلب محبت دیگران (آمدی تمیمی،1360،:4684 ) و زیاد شدن تعداد دوستان (محمدی و دشتی، 1396: 214) می شود.

روایات همچنین به نقش مهربانی در ایجاد همدلی اشاره دارند. امام صادق ع فرمود: «مؤمنان را در مهرورزى و ملاطفت به همديگر، همانند يك پيكر مى بينى كه وقتى عضوى به درد آيد و شكايت كند، اعضاى ديگر با بى خوابى و تب با او هم صدا شوند و يكديگر را فراخوانند.» (کوفی اهوازی،1404،40)

معصومین ع همدلی(مواسات) را بهترین وسیله برای حفظ دوستی ها و روابط اجتماعی مثبت معرفی کرده اند.(آمدی تمیمی،1360،9578) همدلی(مواسات) موجب جلب محبت اطرافیان و نگرش مثبت آن‎ها می گردد.امام جواد ع در این باره فرمودند: «سه خصلت است که به وسیله آنها جلب محبت می‌شود: رعایت انصاف در معاشرت با دیگران،همدلی با دیگران در سختی و خوشی و برخورداری از قلبی سلیم و مهربان.» (اربلی،1381،ج3: 139)

2.  عدالت

یکی دیگر از توانمندی های مثبت «عدالت» است. این قابلیت در روابط اجتماعی خود را نشان می دهد و شامل سه بخش وظیفه، انصاف و رهبری است.

انصاف

انصاف و برابری بخشی از قابلیت عدالت است. انصاف با عدم دخالت احساسات شخصی در تصمیماتی که در ارتباط با دیگران گرفته می شود، یا جدی گرفتن رفاه غریبه ها به اندازه ی رفاه خود، کنار گذاشتن تعصبات شخصی.(سلیگمن، 1389،ص192.195) وانمود می کند.

ارتباط همدلی و انصاف

همدلی عاملی است که موجب ارتقاي انسانیت، تمدن واخلاقیات می شود. همدلی، احساسی است که فرد را به تعهدات خود در مقابل دیگران هشیار می سازد و وجدانش را تحریک می کند. همان چیزي است که افراد را به سوي شکیبایی و دلسوزي، درك نیازهاي دیگران، مراقبت کافی از کسانی که آسیب دیده اند یا دچار مشکل شده اند، سوق می دهد.(بوربا،1390،ص43) بسياري از پژوهشگران كمبود همدلي را دليل اصلي قلدري و رفتارهاي نامناسب كودكان در مدرسه می ‎‎دانند. پژوهش ها همچنين حاكي از رابطه ي منفي همدلي با اعمال و رفتارهاي پرخاشگرانه است كه چنين رفتارهايي به عنوان يكي از ويژگی هاي رفتاري زوجين ناسازگار، گزارش شده است. Jolliffe, D. & Farrington, D. P.(2004).: 441-476.

   در واقع همدلی، یعنی قدرت همدردي و فهم نگرانی هاي دیگران که پایه هوش اخلاقی است. این همان چیزي است که کودکان را نسبت به افکار دیگران حساس می کند و درک آن ها نسبت به عقاید دیگران را افزایش می‌دهد.(بوربا،1390،ص43)

انصاف به معنای عدالت‌ورزی و اجرای قسط و اقرار به حقوق مردم و ادای آن‌هاست و اين كه هر خیری را برای خود می‌‌خواهیم برای ديگران هم بخواهیم و هر زیان و ضرری كه برای خود نمی‌پسندیم برای ديگران هم نپسندیم.(انصاریان،1386،382) در آیات قرآن درباره رعایت انصاف آمده است هنگامی كه سخن می ‏گوييد عدالت را رعايت كنيد حتی اگر در مورد نزديكانتان بوده باشد.(انعام:152) و در جای ديگر می فرمايد به طور جدّی در پاسداری از عدالت برخيزيد و برای خدا گواهی دهيد اگر چه(اين گواهی) به زیان خود شما يا پدر و مادر يا نزديكان شما بوده باشد…و اگر حق را تحریف كنيد و يا از اظهار آن اعراض نماييد خداوند به آن‌چه انجام می ‏دهيد آگاه است.(نساء:135) امام علی ع درباره آیه «ان الله یامر بالعدل و الاحسان» فرمودند: عدل به معنی انصاف دادن است.(محمدی و دشتی،1396:231) روایات رعایت انصاف را در کنار همدلی دو خصلتی می دانند که نظام و رشته دین قلمداد می شوند.(آمدی تمیمی،1360،:9983) انصاف داشتن به شیوه های مختلف موجب تقویت حس همدلی می‌گردد. معصومین ع انصاف را موجب دوام بخشیدن به محبت و دوستی(آمدی تمیمی،1360،:1076) و افزایش دوستان(محمدی و دشتی،1396:224) می دانند. انصاف دل ها را الفت می بخشد(آمدی تمیمی،1360،1130)، پیوندها را دوام می‌دهد.(آمدی تمیمی،1360،:4190) اختلافات را از بین می برد و موجب همبستگی می شود.(آمدی تمیمی،1360،:1702) معصومین ع به ارتباط دو سویه ی انصاف و همدلی نیز اشاره فرمودند. آمده است همدلی (اخوت) افراد باعث می شود ایشان نسبت به یکدیگر انصاف داشته باشند، با یکدیگر مهربان باشند، به هم حسد نورزند(حرانی،1363:322)و حقوق یکدیگر را پایمال ننمایند. (ابن ابی الحدید، 1385،ج 16: 105)همچنین همدلی (اخوت) موجب می شود که افراد راهنمای یکدیگر باشند، به هم خیانت و ستم نکنند، همدیگر را فریب ندهند و خلف وعده ننمایند.(کلینی، ج3:ص166)

علاوه بر واژگان ذکرشده که بیان کننده معنای همدلی بودند، قاعده ی مهمی نیز از آموزه های اسلامی استخراج شده است که مفهوم همدلی را می رساند.صورت مثبت این قاعده این است که: «آنچه را دوست داري دیگران نسبت به تو انجام دهند، تو نیز نسبت به دیگران انجام بده.» و صورت منفی آن نیز این است که: «آنچه بر خود نمی‎پسندي بر دیگران مپسند.» این قاعده علاوه بر مضمون برخی آیات قرآن (مطففین: 1تا6. نساء: 8 و 9. بقره:2. نحل 57) در روایات معصومین نیز به چشم می خورد. حضرت علی ع در سفارش به فرزندشان فرمودند: «اي پسرم! توصیه هایم را دریاب و نفْسِ خود را ترازو و مقیاس میان خود و دیگران قرار ده: پس آنچه را که براي خود دوست داري براي دیگران نیز دوست بدار و آنچه را که براي خود خوش نمی‎داري، براي دیگران هم خوش مدار؛ ستم روا مدار، آنگونه که دوست نداري به تو ستم شود؛ نیکی کن، آن گونه که دوست داري به تو نیکی کنند؛ و آنچه را که براي دیگران زشت می داري براي خود نیز زشت بشمار؛ و چیزي را براي مردم بپسند که براي خود م یپسندي؛ چیزي را که نمی‎دانی مگو، بلکه همه چیزهایی که می‎دانی را مگو: از مواردي که دوست نداري که در مورد تو گفته شود.» (الحرانی،1363: 13)

طبق این قاعده با رعایت انصاف نسبت به دیگران می توان حس همدلی را تقویت نمود.

3. میانه روی(temperance)

یکی دیگر توانمندی های مثبت «میانه روی» است.میانه روی به عنوان یک فضیلت اساسی به ابراز مناسب و معتدل امیال و خواسته های خود اشاره دارد. یک شخص میانه رو انگیزش ها را سرکوب نمی کند بلکه منتظر فرصت های مناسب برای ارضای آن ها می ماند به نحوی که آسیبی متوجه خود یا دیگران نشود.

تواضع

تواضع و فروتنی بخشی از قابلیت میانه روی است.انسان فروتن ترجیح می دهد تا موفقیت هایش معرف او باشد و خود را فرد بخصوصی نمی داند و الهامات، موفقیت ها و شکست های خود را به یک اندازه بی اهمیت می داند.(سلیگمن،1389،196)

ارتباط همدلی و تواضع

تواضع یعنی خود را از کسانى که در منصب و جایگاه پایین‌تری قرار دارند، برتر ندانند. همچنین به معناى شکسته نفسى و افتادگى آمده است که آدمى خود را از دیگران بالاتر نبیند.(نراقی،1377،300)

یکى از مکارم اخلاقى که قرآن در وصف مومنان بیان کرده، تواضع و فروتنی آنان است.(فرقان: 63.شعراء:215.اسراء:24)روایات نیز به نقش تواضع در ایجاد همدلی اشاراتی فرمودند. مثلا رسول خدا ص تواضع را سبب رفع ظلم از جامعه می دانند: «نسبت به یکدیگر فروتن باشید تا کسى بر دیگرى ستم روا ندارد.» امام علی ع نیز به محبّت آور بودن فروتنی اشاره فرمودند: «نتیجه فروتنى، مهربانى است.» (تمیمی آمدی، 1366، 327) سیره معصومین: نیز حاکی از رفتار فروتنانه ایشان دارد که منجر به همدلی در اجتماع می‌گشت.

به عنوان مثال پیامبر ص از روى فروتنی با خدمت‌گزاران یا فقرا هم سفره می‌شد، در آسیاب کردن غلّه به خدمتکار خود کمک می‌کرد، در سلام کردن بر دیگران حتی کودکان پیشى می‌گرفت و دعوت مؤمنان را می‌پذیرفت.(مجلسی،1364،ج 70: 208) یا امام سجاد ع فروتنانه بطور ناشناس در کاروان ها شرکت می کرد و نیازمندی هاي کاروانیان را برآورده می ساخت.(مجلسی، 1364،ج 16: 69)

نتیجه

روانشناسان از «همدلی» تعاریف متعددی ارائه داده اند. اکثریت آنان معتقدند که همدلی شامل سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری است. در بعد اول فرد از احساسات دیگران آگاهی پیدا می کند. در بعد دوم با ادراک افکار و هیجانات دیگران واکنش مناسب نشان داده و پیوند عاطفی برقرار می کند و در بخش سوم به صورت عملی پاسخی همدلانه ابراز می کند.

روان‌شناسی در گذشته از مسیر اصلی خود دور شد و تنها به بررسی آسیب ها پرداخت. اما امروزه در شاخه روانشناسی مثبت به مطالعه و پرورش فضیلت ها می پردازد. مثبت‌اندیشی در سه حوزه هیجان ها، توانمندی ها و نهادهای مثبت به مطالعه می پردازد. مولفه های بین فردی در بخش هیجانات «بخشش» و «قدرشناسی» و در قسمت توانمندی ها «مهربانی»، «دوست داشتن»، «انصاف» و «تواضع» است. طبق یافته های روان‌شناسان و تعالیم دینی همدلی می تواند به منزله یک روش برای تقویت مثبت‌اندیشی نسبت به دیگران محسوب شود.

بر اساس تحقیقات روانشناسان بخشش غالبا در صورتی رخ می دهد که فضیلت همدلی همراه با آن فعال باشد. همدلی در ایجاد رابطه عذرخواهی و درک رنج دیگران مؤثر است و احتمال بخشش را افزایش می دهد. آموزه های دین نیز همدلی را موجب چشم‌پوشی از لغزش های دیگران و پذیرش عذرخواهی ایشان می داند.

تعالیم دین به نقش قدرشناسی در ایجاد نگرش مثبت و همدلی اشاره دارد و آن را موجب رضایت،وفاداری و رفع ناراحتی دیگران می داند.

نتایج پژوهش ها نشان می دهد همدلی نقش مهمی در ایجاد حس مهربانی و دوست داشتن ایفا می کند. افرادی که همدلی بیشتری دارند نسبت به دیگران حساس ترند و آنها را مورد حمایت عاطفی قرار داده و پرخاشگری کمتری دارند.آموزه های دین به رابطه دو طرفه مثبت اندیشی و همدلی اشاره دارد و همدلی را موجب حفظ دوستی ها و روابط اجتماعی می داند و مهربانی را در ایجاد همدلی مؤثر می داند.

پژوهشگران همدلی را موجب ارتقای انسانیت و اخلاقیات می دانند. همدلی فرد را نسبت به تعهدات خود در مقابل دیگران هشیار ساخته، وجدانش را تحریک کرده و انصاف و برابری را تقویت می نماید.از نگاه دین انصاف و همدلی رابطه ای دو سویه دارند. انصاف موجب دوام پیوندها و همبستگی می شود و همدلی موجب تقویت رفتارهای جامعه پسند و احترام به حقوق دیگران می گردد.

گفتار و رفتار پیشوایان دین حاکی از نقش تواضع در ایجاد همدلی در اجتماع دارد.

فهرست منابع

1. آذربایجانی، مسعود و همکاران(1382)، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی،تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
2. آلن،کار (1387)،روان شناسی مثبت،مترجمان:حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند،تهران:انتشارات سخن.
3. الآمدی التمیمی،عبدالواحد(1360)،غرر الحکم و دررالکلم،تحقیق:میرسید جلال الدین المحدث،تهران:جامعه الطهران.
4. ________ (1366)،تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: مصطفی درایتی،قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
5. ابن بابويه، محمد بن على‏(1387)، من لا يحضره الفقيه‏، محقق / مصحح:علی اکبر غفارى،قم:دفتر انتشارات اسلامی.
6. الاربلی،ابوالحسن علی بن عیسی (1381 )، كشف الغمة في معرفة الائمة(ع)،ج3،تبریز:بنی هاشمی.
7. انصاریان،حسین(1386)، حديث عقل و نفس آدمى درآيينه قرآن،قم:دارالعرفان.
8. بوربا، ملیکه(1390)، پرورش هوش اخلاقی هفت فضیلت اساسی که براي درست رفتار کردن به فرزندان باید آموخت، مترجم فیروزه کاوسی، تهران:رشد.
9. پسندیده،عباس(1389)،رضایت از زندگی،قم:انتشارات دارالحدیث.
10. حرانى، حسن بن على(1363)،‏ تحف العقول،محقق / مصحح: على اكبر غفاری،قم:جامعه مدرسین.
11. دهخدا، علی اکبر(1379)، لغتنامه دهخدا،تهران: دانشگاه تهران.
12. سلیگمن،مارتین ای.پی(1389)،،شادمانی درونی،مترجمان:مصطفی تبریزی و رامین کریمی و علی نیلوفری،تهران:دانژه.
13. طوسى، محمد بن الحسن‏(1414)، من لا يحضره الفقيه‏، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة،قم: دار الثقافة.
14. فلاح، محمدحسین(1393)، همدلی از سري آموزش هاي هوش اخلاقی، یزد:بهشت دارالعباده.
15. فولادي، علیرضا(1389)،زبان عرفان،: تهران، جمهوري.
16. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏(1388)،کافی،تحقیق:علی اکبر غفاری،تهران:ددارالکتب الاسلامیه.
17. كوفى اهوازى، حسين بن سعيد(1404)،الزهد،محقق / مصحح: غلامرضا عرفانيان يزدى،قم: المطبعة العلمية.
18. کویلیام،سوزان(1390)،مثبت اندیشی و مثبت گرایی کاربردی،مترجمان:فرید براتی سده،افسانه صادقی،تهران: جوانه رشد.
19. کیلن، ملانی(1389)، رشد اخلاقی کتاب راهنما، مترجم محمدرضا جهانگیرزاده، علیرضا شیخ

شعاعی، رحیم راستی تبار، قم:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

• محمدی، کاظم و دشتی،محمد(1396)، المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة، بیروت: دار الأضواء.
• مجلسی، محمدباقر(1364)، بحارالانوار، تهران، انتشارات اسلامیه.
• نراقی،احمد بن محمد مهدی (1377)،معراج السعاده،قم:هجرت.
• نورى، حسين بن محمد تقى‏(1407)، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏،محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏،قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏.
• هندی، علاءالدین علی بن حسام (1389)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال،بیروت:مکتبه التراث الاسلامی.
• ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى‏(1410 ق‏)، تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَةُ النَّواظِر ( مجموعه وَرّام )،ج2،قم: مكتبه فقيه‏
• ورثینگتون، اورت ال و دابلیو.بري، جک و پاورت، لس (1383)،« کینه توزی، گذشت، دین و سلامتی»، مترجم:مجتبی حیدری،،نقد و نظر،ش 33 و 34،
• وزیري، شهرام؛ لطفی عظیمی، افسانه(1390)، «تأثیر آموزش همدلی در کاهش پرخاشگري نوجوانان»، روانشناسی تحولی، شماره 30.
• Albiero, P., Ingoglia, S. & Lococo, A. (2001). Designing a method to
• assess empathy in Italian children. In A. Bohart & D. Stipek (eds.),
• constructive and destructive behavior, Implications for family, school
• & society.Washington, DC: American Psychological

Association.

• Borba M. Building moral intelligence(2008), The seven
• essential virtues that teach children to do the right thing. USA: Jossey- Bass.
• Davis, M.H, Luce, C & Kraus, J.D, (1994). The heritability of characteristics associated with

disposititional empathy, Journal of Personalit.

• Dattilio, F. M. (2010). Cognitive-behavioral therapy with couples and families: a comprehensive guidefor clinicians. Guilford Press. New York.
• Jolliffe, D & Farrington, D.P(2006), Developmental and validation of the basic empathy scale, Journal of

Adolescence.

• Hanania, R. R. Rossnagle, N. B. Higgins, A(2000). Development of Self and Empathy in Early Infancy: Implications Atypical.

Infant and Young Children.

• McCullough, M. E., Worthington, E. L., Jr, & Rachel, K. C. (1997). Interpersonal forgiveness in close
• relationships. Journal of Personality and Social Psychology.
• Strayer, J. & Roberts, W. (2004). Empathy and observed anger and

aggression in five-year olds. Social Development.

• william c. Compton,Thomson wadsworth(2005).

introduction to positive psychology.william c. Compton,Thomson wadsworth.

---