نام نویسنده : طاهره حسن زاده خیاط
سطح تحصیلی : 4
رشته تحصیلی : تفسیر تطبیقی
استاد راهنما : محمدرضا ابراهیم نژاد
استاد مشاور : محمد مهدی فیروزمهر
تاریخ دفاع : 1401/12/11
چکیده رساله : ارزش هر اثر علمی وابسته به میزان ارزش موضوع آن اثر است. پژوهش حاضر نیز این گونه است. و با توجه به این که موضوع این پژوهش موضوعی قرآنی و فقهی است در واقع به زنیت انتساب به دانش تفسیر قرآن کریم و دانش فقه مزیّن است. توضیح آن که در نزد علمای اسلامی دانش تفسیر قرآن و علم فقه از شریف ترین علوم اسلامی هستند چرا که قرآن کریم سر چشمه تمام معارف نخستین منبع استنباط احکام الهی است و پس از آن دانش فقه تبیین کننده و ترسیم کننده کمیّت و کیفیت رفتار انسان در تمام ابعاد زندگی و تنظیم کننده روابط هر انسان با خدا، طبیعت، دیگران و با خویشتن است. اکنون اگر یک اثر علمی محتوای قرآنی و صبغة فقهی داشته باشد از نورانیت قرآن و شرافت فقاهت در دین بهره مند خواهد بود. رساله حاضر در این راستا تدوین گشته و فرایند عملیات پژوهشی آن انجام شده است. بخش اعظم و اصلی رساله اوّلاً تبیین آیات مشتمل بر احکام شرعی است و ثانیاً مطابقت و مقایسه دو منظر قرآنی و فقهی از دو مفسّر بزرگ (یعنی محقق اردبیلی و محقق صادقی تهرانی) و تعیین موارد – اشتراک و – افتراق دیدگاه این دو مفسر است. بدیهی است که انجام این امر در تمام ابواب فقه و آیات قرآنی مرتبط، امری دشوار و فراتر از حدّ یک رساله است لذا به حکم « مالا یُدرَک کُلُّه لا یُترَکُ کُلُّه » منحصراً به تبیین و تطبیق و تعیین موارد – اشتراک و – افتراق نظر دو مفسر فقیه در ابواب صلاة، صوم و حج اکتفا گردید. در طی مسیر تحقیق، برای تاکید بیشتر دیدگاه هر یک، احیاناً از دیگر آثار دو مفسر فقیه نیز استفاده شد و مشخص گردید هر یک از آنان دارای چه مبانی در عملیات تفسیری و فقهی هستند و بر پایه آن مبانی دارای چه نظریه و دیدگاه تفسیری و فقهی در هر باب و در هر مسئله می باشند که اجمالاٌ مورد اشاره قرار می گیرد: 1- مبانی: الف. برخی مبانی محقق اردبیلی عبارتند از: (1) مجمل بودن اکثر آیات احکام (2) جواز تخصیص آیه به خبر صحیح (3) عدم تخصیص به سبب نزول، (4) تخصیص منطوق به مفهوم اقوی (5) تفاوت دلالت ضمیر و اسم ظاهر در تعمیم دلالت (6) تقدیم تخصیص بر مجازیت (7) حجیّت مفهوم غایت (8) عدم حمل مطلق بر مقید در صورت عدم تنافی (9) دلالت جمله خبریه بر حکم – وجوب یا حرمت – در مقام طلب … (10) عدم حجیّت شهرت فتوایی و … ب. برخی مبانی صادقی تهرانی عبارتند از: (1) تاکید بر سنّت، در تفسیر آیات (2) حمل لفظ مشترک، بر چند معنا (3) انحصار تجرد به خداوند (4) عدم توجه به سیاق آیات (5) عدم توجه به قرائات (6) محدودیت عصمت پیامبران به پیامبران اولوالعزم و … 2- اشتراکات: با توجه به کثرت موارد و قلّت فائده ذکر، از ذکر و بیان موارد اشتراک نظر دو مفسر صرف نظر گردید. 3-افتراقات: موارد افتراقات نظر – که مرکز ثقل این پژوهش به شمار می آید – در سه باب صلاة، صوم و حج به ترتیب عبارتند از: الف. افتراقات صلاة: (1) عدم لزوم اعاده نماز (محقق اردبیلی) و لزوم اعاده (صادقی تهرانی) در صورت کشف قبله (2) عدم وجوب استعاذه (محقق اردبیلی) و وجوب استعاذه (صادقی تهرانی) در قرائت قرآن (3) دلالت آیه 62 سوره فرقان بر تخالف شب و روز و بر قضاء نافله شب و روز و به عکس (صادقی تهرانی) ( 4) دلالت آیه 21 سوره بقره بر مطلق عبادت (محقق اردبیلی) و دلالت بر تفکر در عبادت و آیات آفاقی (صادقی تهرانی) (5) دلالت آیات سوره واقعه و اعلی بر ذکرهای خاص رکوع و سجود (محقق اردبیلی) و اشاره به کمیّت و کیفیت تسبیح پروردگار (صادقی تهرانی) (6) قصر بودن نماز مسافر (محقق اردبیلی) و تمام بودن آن (صادقی تهرانی) (7) ترغیب آیه 43 سوره بقره به نماز جماعت و … (محقق اردبیلی) و امر به وجوب نماز جماعت (صادقی تهرانی). ب. افتراقات صوم: (1) وجوب افطار مسافر (محقق اردبیلی) ووجوب صوم مسافر (صادقی تهرانی) (2) وجوب افطار مریض (محقق اردبیلی) وجوب صوم مریض در صورت عدم تشدید (صادقی تهرانی). ج. افتراقات حج : (1) مراد از بکّه حرم است (محقق اردبیلی) و مراد کعبه یا حجرالاسود است (صادقی تهرانی) (2) طواف نساء واجب – بلا بدیل – است (محقق اردبیلی) کفایت طواف وداع در صورت نسیان و جهل (صادقی تهرانی) (3) تصریح به مشروط بودن وجوب حج به استطاعت (محقق اردبیلی) و عدم اظهار نظر (صادقی تهرانی) (4) استدلال به آیه 28 سوره حج بر وجوب حج (محقق اردبیلی) و تبیین منافع مختلف حج (صادقی تهرانی) (5) وجوب حج – و عدم وجوب عمره مفرده – (محقق اردبیلی). وجوب حج و وجوب عمره مفرده (صادقی تهرانی).
واژگان کلیدی : احکام‌القرآن، فقه القرآن، آیات الاحکام، محقق اردبیلی، صادقی تهرانی.